Суйлаагаараа алдартай Дархан аварга

Ар халхын хүчит бөхчүүдийн нэг Монголын анхны Дархан аварга, спортын ууган гавьяат мастер Бадамдоржийн Түвдэндорж агсны  “Дархан мэх”-ний талаар өгүүлж байна.  Хэдийгээр түүний барилдаан, мэхний талаарх мэдээ сэлт ховор, учирч явсан үеийн бөхчүүдийн дотроос амьд сэрүүн цөөн учраас улсын арслан, бөх судлаач М.Мөнгөний бичсэн “99 шилмэл бөхийн дархан мэх” номыг ашиглав.
1916 онд Булган аймгийн Сэлэнгэбүрэнд төрсөн Дархан аварга Б.Түвдэндорж гуай зүүн талаараа голлож барилддаг. Хамгийн залуу буюу 23 настай шинэ цэрэг улсын наадамд ирж барилдан арслан болж байсан. Б.Түвдэндорж 1941 онд хоёр дахиа түрүүлэн аварга болсон байдаг. 1946 онд 30 насандаа Дархан аварга цол хүртсэн тэрээр улсын наадамд 7 удаа түрүүлж, 3 удаа үзүүрлэсэн  амжилттай. Их аварга уужим том зодог өмсөж, барьцаа сул тавьж өгч байгаад хоёр мөрнөөс ээлжлэн халж сэлээд хөнтрөн суйлчихдаг дархан мэхтэй. Ялангуяа зүүн хөлөө лав авсан бөхийг халз хутгадаг, сээрэн дунгуй хийх гээд орсон бөхийг мухлайдан дардаг, тийн дараад чихэнд минь чулуу шигтгэчихсэн байж билээ гэж  Түвдэндорж гуайтай барилдаж үзүүрлэсэн хурц арслан Ц.Бадамсэрээжид гуай хуучилдаг. Улсын Арслан Б. Жамьяндорж хэлэхдээ “Түвдэндорж гуай зүүн талтай, баруун зүүнгүй халж сэлж суйлна, тэр нь үнэхээр аймаар. Харин лавлаад золгоод авбал шудагандаа их муу даа” гэж билээ.
Суйлах мэхний аргачлал
Барилдаж байгаа хоёр бөх мөрнөөс цэрвүү барилдах бөгөөд хоёр мөрний барьцыг ээлжлэн тавиулж байгаад өмнөө ойртож ирсэн хөлийг нь тахимаар нь авч, нөгөө гараараа цээж рүү нь сайн түлхэж гэдрэг нь унагана. Суйлах мэхийг Дархан аварга Б.Түвдэндоржоос гадна Архангай аймгийн харьяат “босоо” хэмээх Банзар Арслан гаргууд хийдэг байжээ.
Суйлах бөх эсрэг бөхийнхөө хэлийг ойртуулж авах хоёр арга байдаг. Үүнд:
1. Барьцаа халж авах гэсэн хөлний талын мөрний барьцаа хий мурьж, нөгөө бөхийнхөө хөлийг өмнөө гишгүүлж  ойртуулан авах
2. Гарын хүч сайтай хүн мөрний барьцнаас цочмог татаад хөлийг нь ойртуулж, нэг гараараа цээж рүү нь хүчтэй түлхэж, өөрийн цээжийг гэнэт тонгойлгон суларсан гараараа өмнөө ойртсон хөлийг авч унагана.
Баруун золгодоггүй байсан бололтой юм билээ. Аварга өөрийн тал таардаг зүүн талтай бөхөө баруун мөрнөөс нь зүүн гараар сэнжигдэн урагш хөнтрөөд, баруун гараараа баруун хөлийг тахимдан суйлах, зүүн хөлөө авахуулаад халз хутгах, хөмөрдөг байжээ. Тал таарахгүй баруун талтай бөхөө зүүн мөрнөөс баруун гараар урагш сэнжигдэн хөнтрөөд зүүн гараараа зүүн хөлийг нь дотуур тахимдан суйлах /хөнтрөн суйлах/ зэрэг мэхүүдээ шавь бидэндээ их заадаг байлаа. Тэр үеийн 21-р сургуулийн сурагчид С.Мөнхбаяр, Жигмэддорж бид нар их суралцсан даа. Би багш аваргаа 53 настай байхад нь 1969 онд Спортын төв ордонд зохиогддог Шинэ жилийн барилдаанаар хоёронтаа таарч барилдаж явлаа. Монголын пионерын ордны /хуучнаар / бөхийн дугуйлангийн сурагчид Б.Түвдэндорж Аварга, С.Гомбо багш нараараа бөхийн цагаан толгой заалгаж, би дээр 1968 онд идэрчүүдийн үндэсний  бөхийн аваргад 7-р байр, 1969 онд түрүүлж, алтан медаль хүртэж, улмаар өдгөө улсын арслан цолтой яваа маань хоёр багшийн минь ач гавьяа юм даа гэж сүсэглэдэг юм.
Суйлах мэхийг хамгаалахдаа:
Энэ мэхийг хамгаалахдаа хурц хараатай, сэргэлэн түргэн хөдөлгөөнтэй байх хэрэгтэй бөгөөд хөлөө суйлуулахгүйн тулд биеийн матаасыг хэвээр байлгаж, цээжээ бөхийлгөн явна. Суйлж буй бөхийг гараа буцаан татаж авахад нь өөрийн гарыг чөлөөтэй байлгах хэрэгтэй. Хэрэв хүчинд дийлэгдэж хөлөө авахуулбал сул байгаа гараараа газар тулж, газар гишгэсэн хөлөөр учраа бөхийнхөө хөлийн өсгий рүү цохиж, араараа дарж хаяж болно.